Te Wānanga Whare Tāpere o Takitimu

Te Horopaki o te Rangahau

E tū ana Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu ki Heretaunga, ā, e whakarato ana i te mātauranga Kaupapa Māori ki ngā pīpī paopao, ngā tamariki, ngā rangatahi, me ngā pakeke, puta noa i tō rātou huarahi mātauranga mā te kōhanga reo, te kura, te wharekura, me te wānanga. Ko ngā putanga e wawatatia ana mō te katoa, ko ngā pūmanawa o ngā tīpuna o Tākitimu, ko ngā mātāpono ārahi o Te Whāriki a Te Kōhanga Reo, o Te Korowai, o Te Aho Matua, tae atu hoki ki ngā uara, ngā tuakiri, me ngā waiaro o roto.

Ka āta whakatau ngā kaiārahi o te kōhanga reo, o te kura, o te wharekura, me te wānanga, kia noho te tirohanga mauroa mō Kahungunu Tākitimu Waka ki te pūtake o ā rātou mahi katoa. Ko tō rātou ngākau nuitanga me tō rātou hononga ki ngā wawata o te whānau, e whakapakari tonu ana i te horopaki, e whakahāngai tonu ana i te ahu whakamua, ā, e whakatakoto ana i ngā tūmanako kia whai kounga, hei painga mō te katoa.

Te Aronga o te Aromātai

Ko ngā arotake a Te Tari Arotake Mātauranga ki ngā kōhanga reo me ngā kura kaupapa Māori, he mahi e whakatakoto ngātahitia ai me ngā whānau, ngā kaiārahi, ngā kaimahi, me ō rātou hapori, kia hāngai ai ia aromātai ki ā rātou tirohanga ake, ō rātou wawata ake, me ā rātou whakatutukitanga ake – arā, kia hāngai pū te arotake ki te whare akoranga.

I te tau 2022 Te Kauwae Rangatiratanga i tono ai kia kotahi atu te tukanga o te aromātai, te arotake, me te tātari i ngā wāhanga katoa o tō rātou huarahi mātauranga. Nā taua tono, ka puta te aronga ngātahi ki waenga i Te Tari Arotake Mātauranga, i Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, i Te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, me Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa. Ko tā te tukanga kaupapa nei, he whakapūmau i te tūturutanga o te whakaaro e meatia ana, a te Māori, nā te Māori, me te Māori, hei Māori, mā te reo Māori.

Mā te mahi ngātahi me ngā whānau, ngā kaiārahi, ngā kaimahi, me ō rātou hapori, e arotahi ana Te Tari Arotake Mātauranga, Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, me Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa ki ngā māramatanga aromātai e poipoi ana i te takohanga me te whakapaitanga, e tautuhi ana i te ahu whakamua, ā, e whakapakari ana i te āheinga ki te aromātai. E hāngai ana te pūrongo nei ki ā rātou pūnaha, ā rātou whakahaeretanga, me ā rātou whakaritenga.

I roto i ngā mahi nei, i tahuri Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, mātou ko Te Tari Arotake Mātauranga, ko Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa ki te:

• pānui i ngā tuhinga matua
• hui tahi me ngā kaiārahi, ngā kaiako, ngā ākonga, ngā rangatahi, ngā pakeke, me ngā taikura
• hui me ngā kaiārahi ā-hapori, me te hunga i whai pānga atu mā te tangongitanga o ngā mahi me ngā wāhanga ki te huarahi o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu
• mātakitaki i ngā wheako whakaako me ngā wheako ako
• hui tahi me te kai tahi ki te taha o Te Ariki, kia whai māramatanga ki te hua o ngā hōtaka i Rarotonga
• uiui i ngā whānau, hei kapo atu i ō rātou whakaaro
• whai wāhi atu hei manuhiri ki tēnei horopaki

I whakawhanakehia e Te Kauwae Rangatiratanga, e Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, e Te Tari Arotake Mātauranga, me Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa te pātai aromātai hei ārahi i te rangahau me te aromātai:

He pēhea rawa te whakawhanaketanga o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu i ngā kaiārahi, mā ngā Toi, mai i ngā tau 0 ki te 65+? Mai i te kōpū o te whaea ki te kōpū o Papatūānuku.

Mana Ahua Ake

Ko te whai huatanga o ngā mahere rautaki o te pae tawhiti, o te whanaungatanga me te manaakitanga, ka whai wāhi katoa atu ki te angitu o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, me te whakaratonga o te mātauranga ki te katoa. Ko Tama Huata te tipuna rangatira, nāna i tīmata Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, ā, nāna i ārahi te whakatinanatanga o ngā wawata o te whānau mō te mātauranga hūrokuroku, e mau ana i te hōhonutanga o te reo Māori, o te Mātauranga Māori, me te Tākitimutanga, hei painga mō ngā uri o Tākitimu waka.

Ko ngā kaumātua i tautoko i te tīmatanga me te whakatūnga o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, ko Tā John Bennett, rātou ko Te Amorangi Wī Te Tau Huata, ko Ringahora Hēni Ngakai Huata, ko Iritana Tāwhiwhirangi, ko Bill Hamilton, ko Joe Northover. I tēnei wā, ko ngā kaitiaki i te poari, ko John Barry Heperi – Smith

(Heamana), ko Mike Paku (Kaitiaki), ko Tangiora Huata (Kaitiaki/Kaiwhakaū), ko Ariki Huata (Kaitiaki ), ko Ellison Huata (Kaitiaki), ko Sholan Ivaiti (Pā Ariki – Māngai mō Tākitumu Waka) ko Heke Huata (Kaitiaki), ko Leigh Mc Gahey (Kaitiaki), me Narelle Huata (Kaitiaki Matua me te Kaiwhakahaere Matua).

E whakamihi ana te pūrongo nei i te Oātai, i te whakareretanga i tuku iho mai ai i ngā kaitiaki whakapūmau me ngā mema whakapūmau. Ko ngā wawata me ngā tirohanga o aua kaiārahi katoa, kua whakaputaina ki te aronga o Te Wānanga Whare Tapereo Tākitimu ki te whakahirahiratanga o te mātauranga mauroa, o te mātauranga hūrokuroku, mō te Māori, me te Māori.

Ko tā Te Wānanga Whare Tāpere o Tākitimu, he tino whakapuakitanga o te aroha me te whakaute mō te whānau, te hapori whānui, ngā hapū, te iwi, me te waka. Ko tēnā me tēnā o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, mai i te whānau ki ngā kaumātua, ngā kaiako, me ngā kaiāwhina, kei te māramahia e te katoa ā rātou whakaritenga, ā, ka noho ngātahi ō rātou tūranga, kia hāpai ai tētahi i tētahi. Ko te whāinga o ngā taiao pēnā, he whakatakoto i te tino tūāpapa mō te eke angitu o ngā ākonga, ngā whānau, ngā hapū, te iwi, me te waka.

Te Rangatiratanga

I mōhio ngā kaiārahi tūtoro nei, he awhero nui ki te whakatakoto i tētahi huarahi ako hūrokuroku mō ngā whakatupuranga katoa ‘mai i te kōpū ki te kōpū’, me te kawe atu i te ākonga i te kōhanga reo ki ngā taumata o te tohunga, ki tua atu hoki. Heoi anō rā, ko ngā mea o mua, koia ka meatia anōtia. Mā roto mai i taua tūmanako, ko tētahi whāinga matua, arā, ki te whakarato i tētahi taiao motuhake e māoriori ai i te ako, kia rumakina, ā, kia rere hūrokuroku te ako mā ngā taunekeneke ngātahi a te whānau, mā ō rātou wheako ngātahi hoki. Ka whakaputaina te tino rangatiratanga mā te whai wāhi mātātoa atu a te whānau ki te whakatinana i taua wawata.

Ko te whakatū i tētahi kōhanga reo e kitea ana hei āhuatanga matua ki te whāngai me te whakarauora i te reo Māori. Nō te Pipiri o te tau 1991 Te Kōhanga Reo o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu i whakatūngia ai, hei whakatinanatanga o taua whāinga. I tīmatahia hei kōhanga reo noho kāinga, engari i muri noa tata iho i hūnuku ai ki tōna wāhi tū o tēnei wā tonu, ā, i taua wā i reira hoki te wānanga. I te tīmata te wawata o te whānau ki te whakatakoto i tētahi huarahi ako hūrokuroku ā-whakatupuranga. I te kōhanga reo nei ngā mokopuna i whiwhi i ngā whai wāhitanga ki te ako me te puāwai ki tētahi taiao ki te taha o ō rātou whanaunga i te wānanga.

I kitea e mātou, ko te whanaungatanga, me te ū pūmau ki te mātauranga rumaki reo Māori i whakaaweawe i ngā whakataunga a ngā whānau mō te huarahi mātauranga o tā rātou tamaiti. I kitea e Te Tari Arotake Mātauranga, e Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa, e Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, i ū Te Kauwae Rangatiratanga ki te rumaki reo Māori hei kōkiri i te anga whakamua, me te whai pānga o tēnā ki a rātou, ki ō rātou whānau, ō rātou hapū, tō rātou iwi, me tō rātou waka.

I te ngā tau ngahuru o 1990, i te putanga o ngā mokopuna o te kōhanga reo hei manu pīrere, i whakaarohia e te whānau, e tika ana kia tū he wāhi anō kia haere tonu ai ngā akoranga a ngā ākonga hei tino painga mō rātou, hei whakatinana tonu hoki i ō rātou whāinga ko ngā kaiārahi tūtoro. I kōkiri te whānau ki te whakatū i tētahi kura e poipoi ai i ngā ākonga, mai i ngā tau 1 ki te 8. Nō te tau 1995 te kura kaupapa Māori Te Aho Matua i whakatūngia ai. Mā taua mahi, i aro nui te whānau ki ngā matea mātauranga o ngā manu pīrere o te kōhanga reo, me te wawata o te whānau kia haere tonu ā rātou akoranga mā te mātauranga Māori.

Mai i te tau 1983, kua tino aro nui Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu ki te whakatupu i te ārahitanga me ngā kaiārahi i ngā toi whakaari Māori, mā tā rātou Kahurangi Dance Company. I te wā e whakaputaina ana te pūrongo nei, neke atu i ngā ākonga 2,000 kua whai wāhi atu ki ngā akoranga o ngā mōhiotanga me ngā pūkenga ā-ariā, ā-ringa hoki. I te tau 1995, ko Tākitimu Wānanga te whakahaere tuatahi ki te whakarato i tētahi tohu mātauranga e pā ana ki ngā toi whakaari Māori.

Te Tino Uaratanga

Ko te tikanga whakaaro o te manaakitanga e pou here ana i ngā whakataunga ka whakatutukihia mō ngā ākonga me ā rātou akoranga. He mea nui kia whai māramatanga te mātauranga hūrokuroku ki ngā matea ake me te waiora ake o ia ākonga, tae noa atu ki ngā tino painga mō te katoa. Ka kitea ki te whānau, te pai o te mātauranga e whiwhi ana ā rātou tamariki, nā te tupu tonu o te rārangi ingoa o te kura i roto i ngā tau kua pahure ake nei.

I te tatauranga ākonga ki te kura i piki haere, ka āta kitea te aro nui hoki ki ngā whakawhitinga ngāwari puta noa i ngā taumata, mai i te kōhanga reo ki te kura. Pērā anō i te hiahia kia whakawhiti atu ngā manu pīrere o te kōhanga reo ki te kura, tērā anō hoki te hiahia kia whakawhiti atu ngā ākonga o te kura ki te wharekura.

I te tau 2015 te Tāhuhu o te Mātauranga i whakaae ai kia panoni haere te kura ki tētahi Wharekura / Kura Hiato mō ngā tau 1 ki te 15. Ko ngā wawata o ngā tīpuna mō ngā uri o Tākitimu waka, i whakatinanahia kia tū ai te mātauranga ‘mai i te kōpū o te whaea ki te kōpū o Papatūānuku’.

Nāwai rā ka kitea e te whānau, e tika ana kia rahi ake te wāhi ako mō te tuputupu haere o ngā tatauranga ākonga. He matawhānui ngā mahi whakariterite a Te Kauwae Rangatiratanga, kia tutuki ai taua tūāhuatanga. I te tau 2009 i whakaae ai te Tāhuhu o te Mātauranga ki te whakatū whare anō. Nā te tikanga kia whai atu i te huarahi uiui me ngā tāpaetanga kōrero i tōmuri tonu. Nā Te Tāhuhu o te Mātauranga me Te Kaunihera ā-Rohe o Heretaunga i tautoko i aua wā uaua.

I te tau 2016 tētahi tarahiti ā-hapū i tuku ai te whenua i te rori o Bennett ki Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu. I te tau 2017, i tono ai te Minita o te Mātauranga i tētahi tautapa, kia āhei ai te whānau ki te whakawhanake i tētahi wāhi akoranga ki te rori o Bennett, ki Waipatu. Heoi anō rā, i te taenga mai o te KOWHEORI-19 ki Aotearoa i te tau 2020, i tōmuri anō te hanga whare. Nā te kaha manawanui o te whānau ki te whai i tā rātou tirohanga, e āta whakatau ana rātou hei kō ake nei o tēnei tau te hanganga tīmata ai.

Ngā Kitenga

He pēhea rawa te whakawhanaketanga o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu i ngā kaiārahi, mā ngā Toi, mai i ngā tau 0 ki te 65+? Mai i te kōpū o te whaea ki te kōpū o Papatūānuku.

E whai hua ana Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu ki te poipoi i ngā pūmanawa o te ārahi ki ngā ākonga katoa, mā te whānuitanga o ngā tūmomo whai wāhitanga e whakaratohia ana mā ngā Toi, mai i ngā tau 0 ki te 65+. Ka aro nui tēnā ki ngā matea o ia ākonga ake, o te katoa anō hoki, mai i te kōhanga reo, puta noa ki te wānanga.

• He ngākau titikaha ō ngā mokopuna ki te whakapuaki i tō rātou taha auaha me tō rātou tuakiri. Ka whai wāhi atu rātou ki te whānuitanga o ngā tūmomo wheako ako whai kounga, e aronuitia ana, e whakapakarihia ana hoki rātou hei tangata takitahi, ā, hei ākonga anō hoki o roto i Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu. He maha hoki ngā whai wāhitanga mō ngā mokopuna ki te tūhura, me te whakapuaki i te taha auaha, te taha toi, me te taha pākiki.
• He pakari te whakaatu mai o ngā ākonga i ngā pūmanawa o te ārahitanga. Ko ngā waka, ngā hononga ā-iwi, ngā tikanga tuku iho, te hītori, ngā whakanuitanga, me ngā wāhi whakahirahira hoki o Ngāti Kahungunu me te waka o Tākitimu, ka tuituia katoatia puta noa i ngā wheako ako me ngā toi whakaari. He ngākau titikaha ō ngā ākonga, ka manaaki, ka ngana, ka ārahi hoki, ā, ka rongo i te angitu.
• He ngākau titikaha ō ngā rangatahi me ngā pakeke ki te whakapuaki i ō rātou ake whakaaro, me te eke angitu, te whai wāhi nui hoki hei kaiārahi i a rātou e whakapuaki ana i ō rātou pūkenga ki te motu, ā, ki te ao whānui tonu. Ka tupu haere te tangongitanga me ngā whai wāhitanga i te hōtaka Toi mō ngā ākonga ki te whakatinana me te whakawhānui ake i ngā tūāhuatanga katoa o te reo Māori. Ka whai pānga hoki tēnei ki ngā matatini me ngā tini hōhonutanga o te reo Māori mā ngā waiata, ngā mōteatea, ngā pao, ngā poi, me ngā haka. Ka riro i a rātou ngā tino pūkenga me ngā wheako e whakawhanake ana i tō rātou tūmāia ki te whakatau i ō rātou ake huarahi ako me ō rātou ake huarahi umanga.

Ka whai hua ngā mokopuna i te kōhanga reo, nā te ako ki tētahi taiao e miramira ana, e aro pū ana hoki ki ngā ariā Māori.

Ka arotahi ngā mahere rautaki ki te whakatutuki i ngā wawata o te whānau, ā, e pou herea ana ngā akoranga ki Te Whāriki a Te Kōhanga Reo me Te Korowai. Kua whakahāngaitia te marau mō te kōhanga reo me te kura, ā, kua whakatinanahia hei mātauranga Tākitimu.

Ki Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, ko ngā toi whakaari tētahi rautaki matua e kōkiri ai i te ako o ngā mātauranga o te iwi, mā ngā waiata, ngā kēmu Māori, ngā mōteatea, ngā haka, ngā karakia, me ngā whakaari. Ko ngā tūmanako teitei kia matawhānui ngā mahere hōtaka, ko te taiao e aro nui ana ki te ākonga, me te hōhonutanga hoki o ngā wheako ako reo Māori, ka ārahi i ngā whakaakoranga me ngā akoranga. Ka whanake te taha auaha me te taha pākiki o ngā mokopuna hei ākonga e kaha ana ki te whakawhitiwhiti whakaaro, ā, ka kitea hoki tō rātou tino aronga toi whenuatanga.

I kitea e ngā kaiaromātai ngā mokopuna o te kōhanga reo e puāwai ana, ā, ka whakautea, ka māramahia, ka poipoia rātou ki tētahi hōtaka e whakapūmau nui ana i te Tākitimutanga. Ka kitea ki ngā mahere hōtaka a ngā kaiako me ngā kaimahi, te whakamahinga o te reo Māori me ngā tikanga hei whakapiki ake i te māramatanga o ngā mokopuna ki ngā wāhi whakahirahira me ngā kōrero tuku iho.

Ka whakaakona ngā tikanga, ngā karakia, me ngā mōteatea. Ka tautoko ngā pakeke i ngā mokopuna ki te ako i aua pūkenga me te whai māramatanga ki ngā tino horopaki, ngā whakapuakitanga, me ngā tikanga o roto. I ia rā, ka ako, ka whakanui hoki ngā mokopuna i ō rātou hononga ā-whakapapa, i ngā uara me ngā whakapono, ā, ka kaha tautāwhitia rātou e te whānau whānui o te wānanga. E rumakina ana rātou ki te hōhonutanga o ngā wheako tūturu, ā, ka kite, ka rongo hoki i te reo Māori, ā, kei te tūmāia haere rātou ki te kōrero. He ngākau titikaha ō rātou ki te whakapuaki i tō rātou taha auaha me tō rātou tuakiri, mā te whai wāhi atu ki te whānuitanga o ngā tūmomo wheako ako e whakatairanga ake ana i tō rātou tū tangata me tō rātou whai aronga toi whenuatanga ki Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu.

I te wā o te aromātai i te kura teina, i kitea e te rōpū te noho rumaki o ngā ākonga ki tētahi taiao e āta poipoi ana i a rātou. E whanake ana ngā ākonga i tō rātou mana motuhake me tō rātou tākare hei ākonga. Ka kitea te kaha o tō rātou tuakiri hei uri o Tākitimu, ā, e whanake ana i tō rātou pakari me tō rātou ngākau titikaha hei kaiārahi, ā, hei kaikōrero hoki o te reo Māori. Ka rongo ngā ākonga i te hōhonutanga o te taiao ako reo, ā, ka rumakina rātou ki te reo Māori me ngā tikanga o Ngāti Kahungunu. E mōhio ana rātou ki te whakahirahiratanga e whai pānga ana ki ō rātou momo tūranga, ā rātou momo kawenga hoki hei kanohi o Tākitimu. Ka whakapoutamatia, ka whakaterea hoki te ako torowhānui a ngā ākonga, he auaha rātou, ā, ka eke rātou ki ngā taumata teitei o te angitu.

Ko tā ngā kaiārahi, ngā kaiako, me ngā kaimahi i te wharekura, he waihanga i ngā taiao whakaako, taiao ako hoki e poipoi ana i ia ākonga, i ō rātou wairua, ō rātou mauri, me ō rātou mana ake. I tēnei wā, e poipoi ana te wharekura i ngā ākonga o ngā tau 7 ki te 13. I kite mātou i te whai wāhi mai o ngā ākonga o ngā tau 7 me te 8 ki te wharekura, me te hāpai anō hoki o taua tūāhuatanga i tā rātou whakawhiti atu ki tō rātou tūnga hei tuakana. Mā roto mai i ngā toi, he manawa whakahī tō ngā ākonga ki te whai wāhi atu me te ārahi i ngā horopaki tūturu e whakakoia ana i tō rātou ūkaipōtanga, e hāpai ana i te ako, ā, e whakatairanga ana hoki i tō rātou waiora.

I kitea e mātou, ka whakamana ngā ākonga i tō rātou tuakiri hei uri o Tākitimu, ā, he ngākau titikaha mō rātou anō, he pakari anō hoki tō rātou kiritau. Ka riro i a rātou te tangongitanga o ngā pūkenga mō te āta whakawhitiwhiti whakaaro mā te reo Māori. Kua waihangatia e Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu tētahi hapori e whakatōpū tahi ana i ngā whakatupuranga katoa, ā, e noho pūmau ana ki te whakarauoratanga o te reo Māori. Ka eke angitu ngā ākonga ki tētahi taiao e mau nei i ngā hōhonutanga o ngā toi, i ngā taunekeneke māoriori, tūturu hoki ki waenga i ngā whakatupuranga katoa. He hononga matarau ki waenga i te tuakana me te teina, e whakapūmau ana i te ngohengohe o ngā tūranga ārahi. Ka whakatairanga tonuhia taua tūāhuatanga ki ngā tūranga, ā, i tō rātou whakatinanatanga i ngā pūmanawa matatini ki te ārahi.

He mātātoa te whakatewhatewha me te tūhura o ngā ākonga i te ao Māori me te ao whānui tonu. Ko tā Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, he whakarato i ngā whai wāhitanga mō ngā rangatahi ki te toro atu ki te ao whānui mā ngā toi whakaari. Nō nā noa nei tētahi tira - ko ētahi tonu he ākonga – i whakawhiti atu ai ki Dubai ki te whakaatu i ngā toi whakaari Māori ki te ao. Ko te whakaritenga ki te whakawhānui ake, mā te papa akoranga tuarua i Rarotonga me ngā whakawhitinga haere, ka whakapakari ake anō i ngā hononga ā-ahurea, ā-whakapapa hoki o ngā ākonga. Ka hāpai taua tūāhuatanga i ngā ākonga ki te ako me te rongo i ngā hononga tuku iho ki waenga i a Tākitimu Waka rāua ko Tākitumu Vaka.

He ngākau titikaha ō ngā ākonga hei kaiārahi o ā rātou akoranga. Kua whakatōngia e Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu te ahurea o te auaha me te tangongitanga. E hāpaitia ana te tūhura a ngā ākonga i ngā huarahi maha e tūhonohono ana i a rātou ki ngā mahi toi. Nā te āheinga o ngā ākonga ki te whakapā atu ki ngā tikanga ako me ngā marautanga e whai pānga ana - pērā i ngā waiata, ngā whakatauākī, ngā tauparapara, te ako ā-rōpū, ngā karakia, me ngā whakapapa - ka āta kitea te ngākau pono me te whakatairanga ake o ngā pūkenga ārahi o te tangata. Ka eke rātou ki ngā taumata teitei i roto i Te Taumata Mātauranga ā-Motu kua Taea, tae atu hoki ki ngā whakamanatanga. Ka riro i ngā ākonga ngā tino wheako me ngā pūkenga e whakapakari ai i ō rātou ngākau titikaha ki te kōkiri i ō rātou ake huarahi ako, huarahi umanga hoki, me te whai i ō rātou wawata ake, me ērā hoki o te whānau.

Ko tā ngā rangatahi, ngā pakeke, me ngā taikura i te Wānanga, he whiwhi i ngā tino pūkenga, ā, he tautoko hoki i te whai oranga o Tākitimu waka. Ka whakatairangatia tō rātou ūkaipōtanga nā tā rātou whai wāhi atu ki te whakatupu, te atawhai, me te tiaki i te reo Māori me te Tākitimutanga. He mātanga ngā kaiārahi o te wānanga, he pakari ngā mōhiotanga me ngā pātuitanga ō rātou i te umanga me te hapori.

Ka kaha whakamihia e ngā ākonga, ngā whānau, me ngā pia ngā painga whai hua i whakatutukihia ai. Ka riro i ngā pia o ngā akoranga te tino tūāpapa e hāpai ai i tā rātou whai atu i ngā huarahi umanga whai hua.

Ka whakapuaki hoki Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu i ngā huarahi whiwhi mahi me ngā whakawhanaketanga umanga mā te Kahurangi New Zealand Māori Dance Company me ngā hoa rautaki, ā, he āhuatanga e whai wāhi matua ana ki te āhua o te pia o Tākitimu. Ko tā te Wānanga me ōna hononga ki Te Amorangi Mātauranga Matua, ki Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa, ki te Tāhuhu o te Mātauranga hoki, ko te 23 EFTS i te tau 2020, ki te whakapuaki i ngā hōtaka e pā anake te toi whakaari Māori me ngā toi Māori ki te SAC Taumata 3, piki ake. Ko tā te Wānanga whāinga, ko te whakapiki ake i ngā EFTS i te 23 ki te 40 i te tau 2020, me te tupu haere tonu hei te tau 2021 āmua ake nei, hei poipoi ake i ngā kawekawe whānui tonu o Tākitimu puta noa i te Moana-nui-a-Kiwa, arā, i ngā wāhi i tau ai te waka o Tākitimu. (I Hāmoa, i Whītī, i Tonga, i Hawaii, i Tahiti, i Rarotonga, i Ngāti Kahu – Te Tai Tokerau, i Ngāti Ranginui – Tauranga, i Te Tai Rāwhiti – Tūranga-nui-a-Kiwa, i Ngāti Kahungunu, i Ngāi Tahu – te rohe ā-iwi i Te Wai Pounamu.)

Panonitanga

Kua whai wāhi matua Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu ki te whakarauoratanga o te reo Māori me ōna tikanga, puta noa i te nuku o ngā whenua o Kahungunu, tae atu hoki ki te motu me te ao. Ka pupū ake i te kaupapa te āhurutanga ā-Tākitimu nei mō ngā rōpū reanga katoa. Kua whai angitu rātou ki te waihanga i tētahi taiao ako torowhānui whakahihiri mō ngā tamariki, ngā ākonga, ngā mātua, me ngā karani mātua. Ko te haumi i ngā wānanga, i ngā whakangungu, i ngā mahere – kātahi rā nō nā noa nei - i te hangarau hoki, kua pou herea katoatia te tupu o te Wānanga.

E tino pou herea ana te tautoko o ngā akoranga e te manaakitanga. I te wā o te mate urutā KOWHEORI-19, ka pupū ake ngā whai wāhitanga ki te tautoko i ngā ākonga, ngā kaimahi, me te whānau whānui mā ngā huarahi hou me ngā huarahi auaha. Ko te waiora o te katoa te aronga matua. I kaha āwhina a Tākitimu Ora i ngā ākonga me ngā whānau, ā, i hāpai hoki i te noho tonu ki te wānanga, ko ērā o ngā ākonga i te rongo pea i ngā pēhitanga me ngā taumahatanga o te wā.

Kua tū ake te kapa whakaari o Kahurangi hei kanohi mō Aotearoa ki te ao whānui. I whakawhānui ake taua tūāhuatanga i ngā wheako me ngā akoranga a ā rātou ākonga, ā, i whakapuaki hoki i ngā whai wāhitanga whiwhi mahi motuhake, heoi, mei kore ko Kahurangi, e kore rānei pea aua whai wāhitanga e puta ake. Ka kitea e Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa te taumata teitei o te tangongitanga me te auaha i te urupare atu ki te mate urutā o te ao. Mō ngā Taikura – arā, mō ngā ākonga kaumātua tonu – ka aro nui ki tō rātou waiora me tō rātou atawhai. I hāpaitia a Kahurangi me ngā ākonga pā tata i roto i ā rātou akoranga ā-ipurangi. I te tau 2022, kei te whakatinana rātou i tā rātou tohu mātauranga e pā ana ki Ngā Toi, nā rātou anō, mā rātou anō i whakawhanake. Ka puta i ngā kōrero i ngā hui, ehara i te mea kei te arahina noatia te wānanga e te hunga whakaaweawe, engari kē kei te whakawhanake hoki i te hunga whakaaweawe, rātou kua tahuri atu ki te whakatakoto i ngā panonitanga whai hua mō ō rātou whānau, mō te hapori whānui tonu o Tākitimu, tae atu hoki ki ngā toi e tāwharautia ana e Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu.

Kua roa nei ngā kaiārahi e aro nui ana ki te hāpai i ngā rangatahi i roto i tēnei ao, ā, i tā rātou whai atu hoki i ngā huarahi mahi. I te wā o tēnei rangahau, e 470 ngā mema o te whānau i tautokona kia whiwhi rātou i ā rātou raihana motokā. Ko ngā kōkiritanga, pērā i a ‘Kete’ (he kaupapa awhi pakihi) me ‘Ōrawa’ (he hōtaka ārahitanga mō ngā wiki e rima), ka whai wāhi atu ki te hāpai i te whai mahi ake a ngā ākonga. Ko aua whakatutukitanga e haere ngātahi ana me te whāinga o Tākitimu Ora ki te hāpai ake i ngā whānau e rongo ana i ngā taumahatanga, kia ruia atu te tārure, kia puāwai kē.

I Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu e whakatairanga ake ana i ngā akoranga me te kounga o te whai oranga o ngā uri o te waka o Tākitimu, ko tā Te Kauwae Rangatiratanga, he tautoko i ō rātou tuākana o Tākitumu Vaka. I hui tahi Te Pā Ariki o Rarotonga rāua ko Tama Huata i ngā tau ngahuru 1990, ā, i whakapuaki rāua i ō rāua wawata me ō rāua tūmanako mō ō rāua whānau. I te whakanuitanga tuatahi o Tākitimu i te tau 2008, i whakapūmau anō i tō rāua hononga, ā, i whakariterite i ngā hononga ako tauutuutu.

I te Whiringa-ā-rangi o te tau 2020, nā Te Whare Ariki o Tākitumu, nā Te Pā Ariki rāua ko Kainuku Ariki i waitohu tētahi kī taurangi ki te taha o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu, hei āta whakapūmau i tō rātou nā hononga. I te Here-turi-kōkā o te tau 2021 Te Vānanga Are Tapere o Tākitumu i whakarewahia ai. Ka whakatinana a Vaka Tākitumu i tētahi marautanga mātāmuri ka whakapuaki ai mā ngā toi, ā, ka hāpai hoki i te whakarauoratanga o tō rātou reo, ō rātou toi, me tō rātou ahurea. E whakaritea ana kia whakatinanahia taua kōkiritanga hei te Hōngongoi o tēnei tau.

Ka whakapūmau te kaupapa nei i ngā hononga tuku iho ki waenga i a Tākitimu Waka rāua ko Tākitumu Vaka.

Kōrero ā-Whānau

Mai te kōpu o te whaea ki te kōpu o te whenua – Education for all ages

‘The success of the kaupapa is with the whānau’

 

“Ko wai tō Kōhanga Reo?” – kaiako voice

 

“Ko te Kōhanga Reo o Te Wānanga Whare Tāpere o Takitimu!” - mokopuna voice

 

“We are about stages not ages” - Te Kauwae Rangatiratanga

 

'High expectations for students, staff and whānau’

 

‘Students are alert to every area of knowledge that they choose to pursue in their lives’

 

“Ina ka hapa kaore i te whiwhi hamama te pahu ranei mena ka hapa, ka hapa” - student voice

 

“Ko Te Whare-Tāpere tō mātou ahua” - student voice

 

‘’Tē taea te tu hei kaikaranga ki te marae e ahei ana te ako ki te wānanga”- student voice

 

“The wānanga is a village that connects at all levels” - whānau voice

 

“Ko te mea nui ko te reo” - student voice

 

“Te Wānanga Whare Tāpere gave me the means to go back to my hapū and contribute” - raukura voice

Ngā kitenga me ngā āheinga anamata

Ka poipoi te wāhi akoranga hou i te rori o Bennett i te takiwā o ngā ākonga 300, me te 50 o rātou i te kōhanga reo. He tino pikinga taua tatauranga i te raihana o te kōhanga reo, ā, ka hāpai i te whai wāhi mai o te tokomaha ake o ngā mokopuna me ō rātou whānau ki te kaupapa nei.

E whakatinanahia ana ngā wawata o te mātauranga hūrokuroku mauroa, mā te tauira i āta whakaritea ai e Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu. He mea nui, kia tautokona tā rātou whakaū i ngā hononga, puta noa i ngā wāhanga ako katoa ki tō rātou wāhi akoranga hou.

Ka whakatairanga ngā hononga ōpaki me ngā hononga ōkawa i te ako a ngā ākonga, me tō rātou waiora. Ko ngā hau wānanga he whai wāhitanga mō ngā ākonga katoa o Te Wānanga Whare Tapere o Tākitimu ki te hui tahi i ia rā, me te whakanui, te ako hoki mā ngā hononga ki waenga i te tuakana me te teina, ki te wāhi kotahi.

Ko te whakaritenga ki te whakawhānui ake, mā te papa akoranga tuarua i Rarotonga, ka whakapakari ake anō i ngā hononga ā-ahurea, ā-whakapapa hoki o ngā ākonga. Ka whakapūmau hoki taua tūāhuatanga i te aronga a Te Pā Ariki, i tōna whai pānga matua ki tēnei tirohanga, me te aronga hoki ki te whakapakari ake i te reo Māori Kuki Airani, i ngā toi, ā, i te ahurea hoki.

Ko tā Te Tari Arotake Mātauranga me Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa mahi, he rapu huarahi ki te mahi ngātahi āmua ake nei, kia pai ake ai te aro atu me te pūrongo atu i te āhua o ngā mahi a ngā whānau, ngā hapū, te iwi, me te waka ki te whakarato i te mātauranga i roto i ō rātou ake rohe, me te whai pānga matua o ngā iwi me ngā waka ki te whakarauoratanga o te reo Māori me te mātauranga Māori.

 

Lynda Pura-Watson

Deputy Chief Executive Evaluation and Review Māori

Te Tari Arotake Mātauranga

 

Alex Bidois

Deputy Chief Executive Māori

Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa