Te Kahu Whakahaumaru – Ngā mahi a te rangai mātauranga Māori (Māori)

Summary

I hiahia rā mātau ki te kite ake i ngā pānga o te Mate Kowheori me te panonitanga o ngā taumata ohiti ki te rāngai mātauranga Māori. I hiahia hoki rā mātau ki te kite i ngā mahi a taua rāngai ki te urupare ki tēnei takunetanga nui.

E rua ō mātou tīma i mahi tahi ki te āta whakaemi i ngā taunakitanga mō ēnei pānga. Ko tā te pūrongo nei he whakaatu i ngā kōrero, i ngā akoranga, i ngā wero me ngā auahatanga i kitea ai e ngā tīma.

Read this report in English.

He wāhanga tēnei pūrongo nō tētahi kohikohinga

He pūrongo tēnei nō tetahi kohikohinga, Te Ako i te Ao Mate Kowheori. E aro ana tēnei kohikohinga ki ngā urupare a te rāngai mātauranga ki ngā tini wero i heipū mai i te Mate Kowheori. Ko tā ngā pūrongo o tēnei kohikohinga, ko te whakaatu i ngā hua kua puta mai i te roanga ake o te mate urutā nei.

Ā mātau mahi

I kōrero ake mātou ki ngā ākonga, ki ngā whānau, ki ngā kaiako, ki ngā kaimahi, ki ngā kaiārahi, ki ngā hapū me ngā kanohi o ngā iwi. I tautuhi ake mātou i ngā mahi kounga, me ngā wero ki te rāngai mātauranga Māori.

I eke panuku te rāngai

I kite rā mātou, i mahi tahi te rāngai mātauranga Māori ki ngā hapori. I wawe tā rātou urupare ki ngā wero i hua ake i te Mate Kowheori. I whakapau kaha rātou e whai oranga ai ngā ākonga, ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi.

I kounga ake ngā hua ako mā ngā ākonga

Nā tēnei wheako i tino ora ai ngā ākonga, ā, i kaha ake tā rātou aro ki te ako.

I mahi tahi ngā kaiārahi me ngā kaiako ki ngā ākonga me ō rātou whānau, ā, i tino tūhonohono tahi mā te kaha o te whanaungatanga me te manaakitanga.

I kaha ake tā ngā ākonga me ngā whānau hono tahi

I mea mai ngā kaiārahi, i kaha ake te hono tahi mā te ako tawhiti. I pēnei rawa, ahakoa te korekore o ngā taputapu matihiko me ērā atu o ngā taputapu hei whakamahi mā ngā ākonga.

Ko tā mātou i kite ai, he whakaawenga mā te rāngai mātauranga whānui tonu

He nui ngā hua i puta mai i te rāngai mātauranga Māori ka whakaaweawe i te rāngai mātauranga whānui. Ko tā te whakaaweawenga nei, he whakapiki pea i te angitu a ngā ākonga Māori.

Ko tā mātou i kite ai, he whakapiki i te aro mai a ngā ākonga me te hauora puta noa i te rāngai. Ko tā ā mātou kitenga, he paearu hei ārahi i ngā urupare ki ngā takunetanga whawhati tata.

Whole article:

Te Kahu Whakahaumaru – Ngā mahi a te rangai mātauranga Māori (Māori)

Wāhinga kōrero

Ko te tamaiti te pūtake o te kaupapa.

Ko te mātauranga kounga tētahi mōtika mā ia tamaiti, mā ia rangatahi kei Aotearoa, ā, ko te tūāpapa o taua mātauranga kounga, ko ngā taiao e noho ai

te ākonga me ōna huanga ki te pūtake o te kaupapa.

Ko ngā ratonga mātauranga angitu, ko ērā ka manawanui ki te kōkiri i ngā kaupapa kia anga whakamua ai, ā, mā ngā taunakitanga e whai ahunga,

e whai whakataunga.

I whāia tēnei arotake e Te Pou Mataaho, te rōpū arotake, rangahau hoki a Te Tari Arotake Mātauranga me Te Uepū

ā-Motu, te rōpū arotake ā-motu a Te Tari Arotake Mātauranga, ki te whakaputa i tētahi kohinga taunakitanga e kitea ai ngā pānga tōmua o te Mate Korona ki te rāngai mātauranga reo Māori, me ngā rautaki i whāia ai e taua rāngai.

Nā te Māori anō te huarahi arotake i waihanga, mā te Māori anō, mō te Māori anō me tōna reo. Ka whakautea, ka whakamanahia hoki ngā mātāpono o ngā wāhanga motuhake o te rāngai nei, o Te Rūnanganui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, o Ngā Kura ā-Iwi o Aotearoa, o Ngā Kōhanga Reo, o Ngā Puna Reo me Ngā Whare Kōhungahunga, ā, i kōkiritia i runga anō i aua mātāpono. Ka tapā ēnei rōpū whakahaere he hoa arotake i roto i te pūrongo nei. I kohikohia ngā kōrero i ngā ākonga rātou ko ngā whānau, ko ngā kaiako, ko ngā kaimahi, ko ngā kaiārahi, ko ngā hapū, ko ngā māngai o ngā iwi anō hoki.

Kua aua atu te rāngai mātauranga reo Māori e whakapau kaha ana kia whai oranga ai ngā tamariki Māori me ō rātou whānau. He tino tauira ēnei kitenga o te mahitahi a te rāngai ki ngā hapori ki te urupare wawe atu ki ngā tini wero i ara ake i te wā o te Mate Korona, me te whakapau

kaha tonu kia whai oranga ai ngā ākonga, ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi.

Kei roto i te pūrongo nei, ka kitea kua puta mai ngā ākonga i tēnei āhuatanga, ā, kua nui ake te ora, kua nui ake hoki

te hua ako i tēnei wheako. I tautoko ngā kaiārahi me ngā kaiako i ngā ākonga me ngā whānau nā te mahitahi, nā te tauawhi hoki i a rātou i runga anō i te whanaungatanga me te manaakitanga. Ahakoa ngā tōritenga i te korenga o ngā rauemi me te korenga o ngā taputapu matihiko, i kitea e ngā kaiārahi, i kaha kē atu te arotahi mai a ngā ākonga me ngā whānau i te taunga mai o te ako tawhiti.

He pitomata kei tēnei pūrongo ki te whakaaweawe i te rāngai mātauranga whānui. He paeārahi e piki ake ai te arotahi mai a ngā ākonga, e piki ake ai te aronga ki te oranga i roto i ngā urupare ki ngā kaupapa whawhati tata. Waihoki, ka whakaaweawe pea ngā kitenga a te rāngai mātauranga reo Māori i ngā mahi whakaako a te rāngai mātauranga reo Pākehā kia angitu ai ngā ākonga Māori kei reira e ako ana.

 

Whakarāpopototanga

Ka tūtohu tēnei arotakenga i ngā ritenga nō te whānuitanga o te rāngai mātauranga reo Māori, ka tīpako hoki i te hua o ngā akoako i roto i te reo Māori, i ngā tikanga Māori, nō te ao Māori, he mātauranga Māori hoki. Ka tūtohu tēnei rangahau i te kounga o ngā mahi me ngā wero i whakararu i te rāngai mātauranga reo Māori hei uruparetanga ki te noho taratahi:

Te Ahi Kōpae:

ngā kaiārahi

Whānau, hapū, iwi:

ngā hapori mātauranga reo Māori

Ihonui:

te aro me te nui o te tauawhi i te hauora o te tangata

Te Pūāhuru:

ngā tautoko ngaio i ngā kaimahi me ngā kaiako

Te Māpura:

ngā auahatanga i roto i ngā mahi akoako

 

ngā tōritenga me mātua whakatika

 

I whakatinana ngā kaiārahi i ngā āhuatanga katoa o te mahitahi, arā, te kawe ngātahi, te mahi ngātahi me te aro ngātahi. E ai anō ki ngā kaiārahi, ko tā rātou mahi he kōkiri i ngā mahi a ngā whānau, a ngā iwi, a ngā hapū, a ngā hapori, a ngā rōpū whakahaere ki te whakatinana i ngā tūmanako me ngā wawata kia taurite ngā angitutanga a ngā ākonga.

I whakatinanahia te tino rangatiratanga me te mana motuhake e te rāngai mātauranga reo Māori mā te mahitahi, mā te whakawhiti kōrero ki te taha o te whānau, o te iwi, o te hapū, o te hapori, o ngā kaihautū o ngā rōpū whakahaere anō hoki. Nā reira i hua mai ai ngā taiao ako e tino tautoko ana i ngā ākonga, ā, i hua mai ai hoki te nui o te arotahi mai a ngā ākonga me ngā whānau.

Ko te oranga tinana, oranga hinengaro me te oranga wairua o ngā ākonga, o ngā kaimahi, o ngā whānau, o ngā iwi me ngā hapū i tino whakahirahira ki te rāngai mātauranga reo Māori. Ko

tētahi atu aronga matua, ko te whakapau kaha ki te whakawhitiwhiti kōrero tētahi ki tētahi e whai tauawhi ai ngā tini hiahia o ngā ākonga me ngā whānau.

I tukua ngā mema o ngā rōpū whakahaere me ngā kaiārahi o te rāngai mātauranga reo Māori i te tautoko tino whai hua ki ngā hapori, i runga anō i ngā kupu ārahi a Te Tāhuhu o te Mātauranga. Nā tēnei, i tika ai ngā whiriwhiringa whakaaro hei tautoko i ngā kaiako, i ngā ākonga, i ngā whānau anō hoki. I whai ngā rōpū whakahaere ki te whakarato i ngā whakangungu ngaio hei tautoko i ngā kaiako i roto i ngā mahi matihiko kia eke ai ngā mahi whakaako i ngā ākonga.

I mārama te kitea o te auaha i roto i ngā mahi whakaako i roto i te rāngai mātauranga reo Māori. Nā ngā whanaketanga i te ao matihiko i hua ai ngā mahi whakaako hou me ngā auahatanga mīharo me te whai atu anō i te whāinga nui, kia whakatairangahia te reo, ngā tikanga me te mātauranga Māori. I auaha ngā mahi a ngā kaiārahi ki te tuariari i ngā kawenga mahi a ngā kaimahi, pēnei i te panoni i ngā hōtaka me ngā wātaka, i te whakatairanga hoki i te whai wāhitanga o te whānau ki roto i ngā mahi whakaako anō hoki. I whai pūkenga ngā tamariki ki te whakahaere i a rātou anō me ā rātou mahi akoako.

Ko tētahi take nui ko te korekore o ngā āhuatanga matihiko. E ai ki ngā kaiārahi, he uaua te whakaako i ngā ākonga i te korenga o ā rātou taputapu matihiko, ā rātou hononga ipurangi hoki. He tokomaha tonu ngā ākonga i raru i te korenga o rātou i āhei ki te whakawhitiwhiti kōrero ki ngā kura, ki ngā ratonga mātauranga rānei. I te nuinga o te wā, kāore i hāngai ngā kōputu rauemi i tukua ki te rāngai mātauranga reo Māori mā ngā ākonga, kāore hoki i tika hei whakatairanga, hei hāpai i te reo, i te ahurea, i te tuakiri. E ai ki ngā kaiārahi, he nui ngā rautaki rerekē i whakamahia ai e rātou ko ngā kaiako ki te whakatika i tēnei raru, mā te whakamahi i ngā kaupapa rerekē me ngā rautaki rerekē ki te tuari, ki te tūhono, ki te whakawhiti kōrero ki ngā ākonga me ō rātou whānau.

 

He kupu whakataki

Kāorehā e matapaetia ngā kaupapa i heipū mai i te tīmatanga o te tau 2020. Mō te nuinga, ko te Mate Korona te tohu o ngā wero ki te oranga o te tangata puta noa i Aotearoa, i te ao anō hoki. Nā te mate urutā i piki ai ngā taumata ōhiti ā-motu. I te 25 o Maehe 2020, ka noho taratahi te motu whānui i te taumata ōhiti tuawhā, me te ohorere hoki.

Mō te rāngai mātauranga, i kati ngā ratonga mātauranga katoa, ā, i raru hoki te taha ki te whakaako i ngā ākonga me ō rātou hauora. Ka mutu, kāore i tino mōhiotia i tērā wā ka pēhea te roa o tērā momo noho. He mea nui i tērā wā, kia wawe te huri a te tangata i runga anō i ngā panonitanga o te wā me te kōkiri hoki i ngā kaupapa e whai akoranga ai, e whai oranga ai hoki ngā ākonga i tā te rāngai i āhei ai ki ō rātou ake kāinga huri noa i Aotearoa.

Hei urupare ki taua āhuatanga, ka kōkiri a Te Tari Arotake Mātauranga i tētahi hōtaka mahi kia mārama ake ai ngā urupare a te rāngai mātauranga reo Māori i te wā o ngā taumata ōhiti 1-4. Ko te rāngai mātauranga reo Māori te ingoa ka whakahuatia i roto i te pūrongo nei mō ngā ratonga mātauranga ka whakapūmau i te reo Māori, i ngā tikanga Māori, i te mātauranga Māori, i te ao Māori anō hoki.

 

Pūtake – He aha mātou i whai ai i tēnei kaupapa?

Ko te whāinga o tēnei arotakenga, kia mārama ake ai ngā pānga o te Mate Korona ki te whānuitanga o te rāngai mātauranga reo Māori. Ko te whāinga a Te Pou Mataaho, ko te kohikohi i ngā kōrero, i ngā akoranga, i ngā wero me ngā auahatanga nō ngā ratonga mātauranga reo Māori e kimi ana i te ara anga whakamua i roto i ngā taumata ōhiti 4-1. Ko te pūtake, ko te whakamatua i ēnei kitenga o tēnei arotake hei whakaawe i ngā whiringa whakaaro a te rāngai mātauranga reo Māori ki te hāpai tonu ake i ngā hua ako mā ngā ākonga me ō rātou whānau hoki.

 

Arotake – I pēhea te whakatutuki i tēnei arotake?

I kōkiritia tēnei kaupapa ki te taha o ngā hoa arotake o te rāngai mātauranga reo Māori. I ū mātou ki te mahitahi ki te iwi Māori mō te iwi Māori te take, mā te Māori anō me ōna mātāpono e kōkiri, ā, ko te reo Māori te reo matua.

Hei whakapūmau i te pono me te tika o te pūtake, i whakaritea ētahi ariā whānui e tūtohu ana i te mana motuhake o te rāngai mātauranga reo Māori. I whiriwhiria ēnei āriā whānui i roto

i ngā whakawhitiwhitinga kōrero tōmua ki te taha o ngā rōpū whakahaere, i runga anō i te motuhaketanga o ia horopaki.

I mahitahi a Te Pou Mataaho me Te Uepū ā-Motu ki ōna hoa arotake – Te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo rātou ko Te  Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, ko Ngā Kura ā-Iwi  o Aotearoa anō hoki. I whakatauhia kia aro tēnei rangahau ki te kohikohi i ngā mahinga auaha, i ngā māharahara, i ngā wero, i ngā kaupapa whakahirahira anō hoki. I whakaaengia, ka kohikohia ngā kōrero, ka tuarihia ai me kore noa e whakaawetia ngā whiringa whakaaro me ngā mahi whakaako ā tōna wā.

E toru ngā wāhanga o te ara arotake nei, hei whakapūmau i ngā mātāpono o Te Ao Māori. Anei:

  1. Whanaungatanga
  2. Whakaaetanga
  3. Whakataunga

I whakaaetia hoki, ka whai wāhi ēnei mahi me ēnei kitenga ki ngā mahi ngātahitanga a Te Tari Arotake Mātauranga me te rāngai mātauranga reo Māori hei roto i te wā. Ina koa, te whai

whakaaro ki ngā pānga i tēnei wā tonu, hei te wā e kainamu mai nei me te roanga ake o te wā anō hoki i raru ai ngā ākonga i te Mate Korona.

I puta i te arotake tōmua, he mea waihanga ki te taha o aua rōpū whakahaere, ngā ariā whānui nei:

  • Te Ahi Kōpae: Ngā Kaiārahi
  • Whānau, hapū, iwi: Ngā hapori o te rāngai mātauranga reo Māori
  • Ihonui: Te aro me nui o te tauawhi i te hauora o te tangata
  • Te Pūāhuru: Ngā tautoko ngaio i ngā kaimahi me ngā kaiako
  • Te Māpura: Ngā auahatanga i roto i ngā mahi akoako

 

Tukanga Arotake

Mā te whakamahi i ngā ariā whānui hei tūāpapa, ka kōkirihia e te rōpū ngā arotake nui i aro ki ngā wāhanga matua e whā o te rāngai e whakakapi ana i ngā ratonga mātauranga Māori kotahi rau toru tekau mā rua kei raro i te mana whakahaere o Te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo, o Ngā Kura ā-Iwi o Aotearoa, o Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa, o ngā Puna Reo, o Ngā Whare Kōhungahunga anō hoki.

Ko tā te rangahau nei, he raraunga kounga me ngā raraunga tatau i puta i ngā pepa uiui, i ngā hui, i ngā uiui, i ngā tātaritanga pepa me ngā huitopa. I whakaritea ēnei ki te taha o ngā kaiārahi rātou ko ngā kaiako, ko ngā ākonga, ko ngā whānau anō hoki. I hāngai ngā uiui ki ngā horopaki motuhake. Waihoki, i āhei hoki ngā rōpū whakahaere ki te whakahoki kōrero, ki te tuku kōrero ārahi i te roanga ake o te mahi.

I tātarihia, i whakakaohia hoki e Te Pou Mataaho me Te Uepū ā-Motu ngā whakautu a ia wāhanga o te rāngai, ka whakaputaina ai ētahi pūrongo i whakatōpū i ā rātou wheako katoa e hāngai ana ki te pūtake o te arotake.

Kei te whakamānawa te pūrongo nei i Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori, i Ngā Kura ā-Iwi o Aoteroa, i ngā Kōhanga Reo, i ngā Puna Reo, i ngā Whare Kōhungahunga anō hoki. Kei te mihia ia rōpū i te manawanui ki te whakatinana i ngā mātāpono me ngā hononga ki ngā hapori kei reira rā rātou. Ahakoa he horopaki motuhake tō ia wāhanga o te rāngai, ā, he tino

rangatiratanga, he mana motuhake anō ō rātou, ka whakapūtahingia ngā raraunga nei hei tautuhi i te whānuitanga o ngā pānga me ngā urupare a te rāngai mātauranga reo Māori e hāngai ana ki te Mate Korona.

 

Arotake – Te Rōpū Tīpako

Reo Māori Whanaungatanga Whakaaetanga Whakataunga
Puna Reo 30

Mahitahi, whakawhitinga kōrero me te tautoko a te katoa

Whakaaetanga
Ngā kaiārahi me te tautoko a te whānau Whakaaetanga
Kōhanga Reo 80

Mahitahi, whakawhitinga kōrero me te tautoko a te katoa

Whakaaetanga
Te Tarahati ā-Motu o Ngā Kōhanga Reo, ngā kaimahi ā-rohe, te tautoko a te whānau Whakaaetanga

Te Aho Matua Kura Kaupapa Māori

6

Mahitahi, whakawhitinga kōrero me te tautoko a te katoa

Whakaaetanga

Te Rūnanganui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa me te tautoko

a te whānau o ngā kura me ngā kaiārahi
Whakaaetanga
Ngā Kura ā-Iwi 8 Mahitahi, whakawhitinga kōrero me te tautoko a te katoa Ngā Kura ā-Iwi, ngā whānau o ngā kura me te tautoko a ngā kaiārahi Whakaaetanga

Ngā Kitenga

Te Ahi Kōpae: Ngā kaiārahi

Mārama ana te kitea o te hāngaitanga o tēnei whakataukī rongonui e kī nei, ‘Ehara i taku toa i te toa takitahi, he toa takitini kē’, arā, i tino whakatinanahia te mahitahi. I whakatauira ngā kaiārahi o te rāngai nei i te whakaaro, kei runga anō i te taikaha me te kotahitanga o te katoa tōna mana ārahi i te iwi, ā, i pērā rawa i te wā o te mate urutā.

I te wā o te noho taratahi, i whakapau kaha ngā kaiārahi ki te whakawhiti kōrero, ki te whakapā atu ki te hunga whai pānga, ā, i tino whai hua hoki. Ko te whāinga, ko te whakatau i ngā māharahara me ngā āwangawanga, ko te whakawhanake i ngā hiahia o te wā kia mārama pū ai, ko te aroturuki i te hauora, ko te whakamauru i ngā kaupapa pūtea me ngā kaupapa kaimahi, ko te whakarite i ngā pūnaha mahitahi me te whakarite i ngā mahere me ngā tukanga hauora, whakahaumaru hoki.

Ko te ariā auau i hua mai rā i ngā whakautu a ngā kaiārahi, i whakapau kaha rātou ki te whai kia mahitahi ki ngā rōpū me ngā ratonga, mā reira rawa e whai ahunga ai ō rātou whakaaro. Ko  ngā momo mahi hei whakatutuki i tērā, ko te whakatū hui mā te ipurangi ki te taha o te hunga whai pānga; te torotoro atu ki ngā ratonga kei ngā hapori me ngā tari Kāwanatanga whānui; te whakapūmau hoki i ngā hononga ki ētahi atu kaiārahi kei te rāngai.

Ka noho hoki ko ngā mātāpono o roto i te rāngai mātauranga reo Māori, pēnei i te whanaungatanga me te manaakitanga hei rautaki aromatawai, hei rautaki aroturuki, hei rautaki urupare hoki mā ngā kura me ngā ratonga ki te hauora o ngā kaimahi. Ka mārama ake ngā kaiārahi i te taumaha o ngā kawenga me ngā haepapa mahi i tau ki runga i ngā kaimahi, ina koa te wā o te noho taratahi. E hāngai ana tēnei ki ngā kaiako, ki ngā kaiwhakahaere me ngā kaiāwhina.

I mahitahi ngā kaiārahi, ā, i auaha hoki ngā mahi a ngā kaiārahi ki te whakarite tika i ngā kawenga mahi me te kawe tonu i ngā mahi whakaako mā ngā ākonga. Ko ētahi rautaki auau i kitea ai ki

te rāngai, ko te panoni i ngā hōtaka me ngā wātaka, ko te whakatairanga i te whai wāhitanga o te whānau ki ngā mahi whakaako me te kimi ake i ngā whakangungu me ngā momo tautoko hāngai mā ngā kaiako.

 

Whānau: Ngā hapori o te rāngai mātauranga reo Māori

‘Ko te whānau i tēnei horopaki, e kōrero ana mō “te mana me te taikaha o te pū.” Ahakoa ka kīia mai rā ko te whānau ko te hūnuku, he hohonu ake te māramatanga o te rāngai mātauranga reo Māori nei ki taua kupu, i ahu kē mai i ngā wheako o te katoa, ngā tūmanakohanga o te katoa, ngā kawenga me ngā haepapa a te katoa anō hoki. Mā reira e pūmau ai te whakaaro, ko te whānau o te rāngai mātauranga reo Māori, ko ngā kaimahi kei te kura, kei te ratonga rānei rātou ko te marae, ko te hapū, ko te iwi, tae atu rā ki ngā whānau o ngā ākonga (he raukura ētahi), ngā ākonga kei te kura, kei te ratonga rānei i tēnei wā tonu nei. Ka kapi katoa i reira ngā mātua, ngā tuākana, ngā whaea, ngā mātua me ngā tīpuna anō hoki.

I te wā o te noho taratahi, i whakatinana ngā hapori Māori i tō rātou tino rangatiratanga me tō rātou mana motuhake. Mārama ana te kitea o tērā i roto i ngā kōrero a tētahi i whakautu mai:

Kāore mātou i whanga kia haere rā anō mai tētahi atu ki te āwhina i a mātou – nā mātou anō mātou i kuhu ki tā mātou i āhei ai.

Arā te nui o ngā kōrero e mea ana i whakatōpū haere ngā whānau i ngā rawa kia whai hua mātauranga ai ngā ākonga, ka mutu he whakamāmā i ngā taumahatanga pāpori i kaha rangona ai e ngā whānau. Kāore i kō atu i ngā ratonga reo Māori me te whānau whānui o te rāngai mātauranga reo Māori ki te whakapāho i ngā kōrero o te wā kia mārama ai ki ngā hapori, nā rātou anō i utu te whakaritenga o ngā kōputu rauemi, te whakatū wānanga ki te wherawhera

i ngā tikanga me ngā tukanga mō te ako tawhiti, te whakarite i ngā rautaki e pūmai tonu ai te whanaungatanga me ngā herenga tangata, te whakarite me te harihari haere i ngā kōputu kai me ngā kōputu taputapu hauora, me te whakamārire anō i te iwi kia mauritau ai.

Ahakoa nā te Mate Korona i hua mai ai te huhua o ngā wero mātauranga, o ngā wero pāpori, o ngā wero hauora hoki, kitea ana te tino whai wāhi mai a te whānau i roto i ngā mahi ako a ngā ākonga.

Ka kite hoki ngā ratonga o te rāngai nei, i kaha ake ngā whānau ki te kuhu ki roto i ngā mahi akoako a ngā tamariki.

Te Reo o te Whānau:

I whai wā mātou ki te noho ki ngā tamariki me te ako ngātahi. 

Te Reo o te Tamaiti:

I tono āwhina au i taku Nana i ngā wā i raru au, engari i te nuinga o te wā, i pai noa taku mahi takitahi. Arā aku huitopa, ā, i ngā wā i mahi au i aku mahi kura ka āwhina mai aku kaiako i a au.

Mārama ana te kitea o tēnei i roto i ngā āhuatanga mātauranga Māori, te reo Māori me ngā tikanga Māori. I eke ngā mahi akoako a ngā ākonga ki taumata kē atu i te nui o te arotahi mai a te whānau ki te kāinga.

Te Reo o te Whānau:

I aro mātou ki ngā kaupapa nui – arā te manawa me te wairua o te mokopuna. Mēnā kei te ora, kāore e kore ka tipu mātoro ā-hinengaro, ā-tinana. Ko te mahi i ngā mahi taketake – te aro ki te kaupapa – te reo me ōna tikanga.

Ihonui: Te aro me nui o te tauawhi i te hauora o te tangata

E ai ki te ao Māori he nui ngā wāhanga o te hauora – ko te taha tinana, ko te taha wairua, ko te taha hinengaro me te taha whānau.

E ai hoki ki ngā kaiārahi o te rāngai nei, ahakoa te nui o ngā haepapa ngaio i pīkauria tonuhia e ngā kaimahi, i pīkau hoki rātou i ngā taumahatanga o te mate urutā, ā, i pīkau hoki rātou i ngā haepapa a ō rātou whānau ake.

Te Hauora o ngā Kaimahi:

Ko ētahi rautaki i whakamahia ai hei whakamāmā i te taumaha o ngā haepapa a ngā kaiako, ko te panoni i ngā hōtaka ako me ngā wātaka ako. Ko aua panonitanga, ko ngā huitopa, ko ngā mahi akoako takitahi me ngā wānanga takirua i whakauruhia ai e ngā kaiārahi me ngā kaiako i runga anō i te tautoko a te rāngai me ngā rōpū whakahaere. I pēnei hei whakamāmā i te nui o te

taumaha i tau ki runga i ngā kaiako me te whakamāmā hoki i te pau haere o te kaha o ngā kaiako. Anei he tauira o ngā āwangawanga o tētahi kaiārahi:

I whakapau kaha ngā kaiako ao noa, pō noa, kāore hoki he whakatā i te wā o te noho taratahi, ā, he nui te utu ki te oranga wairua.

He tokomaha tonu ngā kaimahi i tonoa, i roto i te wā poto, ki te whakarite me te whakahaere i ngā mahi whakaako tauhou katoa ki a rātou. Ka kimi, ka rapu hoki ngā kaiārahi me ngā rōpū whakahaere i ngā whakangungu me ngā tautoko hāngai mā rātou. I te nuinga o te wā, he whakangungu ngaio tēnei kia mārama ake ai, kia mātau ake ai te whakamahi i ngā taonga matihiko nei:

Kāore ngā kaiako i whakapono i te whai hua ā rātou mahi, nō te mea kāore i tino matatau ki te whakahaere i ngā mahi matihiko. 

Ahakoa ngā uauatanga o te whakamahi i ngā āhuatanga matihiko, i rere ngā mihi a ngā kaiārahi ki ngā kaimahi, i te tere o te huri ki te mahi, i te auaha hoki o aua mahi. Ināianei, e whakapae ana te katoa kua rite ake rātou ki te tuku i ngā mahi akoako kounga ki te heipū he noho taratahi anō.

 

Te Hauora o ngā Ākonga:

Ko te hauora o ngā ākonga tētahi aronga matua huri noa i te rāngai mātauranga reo Māori,   me te tino aro ake ki te tūhonohono ki te tangata. Nā tēnei i pakari ake ai ngā hononga i waenganui i te ākonga me te kaiako; te ākonga me te taiao; te ākonga me te reo; te ākonga me ngā tikanga; ka mutu, te ākonga me te mātauranga. I runga i tērā, arā te huhua o ngā rautaki me ngā huarahi i whāia ai e ngā kaiārahi ki te tūhonohono atu ki ngā ākonga.

Te Reo o te Tamaiti:

He autaia tonu ngā kaiako. I kaha tā rātou tautoko mai i a mātou.

Ko te korenga o ngā whānau e āhei ki te totoro atu ki ngā taputapu matihiko me te hono ki te ipurangi ētahi raru nui mō te rāngai mātauranga reo Māori i te wā o te noho taratahi, ā, nā tērā i auaha tonu ngā rautaki a ngā kaiārahi me ngā kaiako ki te whakapāpā tonu atu ki ngā ākonga me ngā whānau.

He mea nui anō te kī ake i konei, ahakoa te huhua o ngā kōputu rauemi a Te Tāhuhu o te Mātauranga i whakaritea mā ngā ākonga puta noa i Aotearoa, kāore i hāngai ki ngā hiahia o ngā ākonga katoa, kāore hoki i hāngai ki te hohonutanga o te ahurea, o te reo e whakaratoa ana e te rāngai mātauranga reo Māori.

Mō ngā whānau kāore i āhei i ki te whakapāpā ki ngā kura me ngā ratonga, ka huri ngā kaiako ki te kimi ake i ngā rautaki rerekē hei whakapāpā atu, ka waea atu, ka pātuhi atu, ka whakamahia ngā pae pāpāho pāpori ki te tūhonohono tonu atu ki ngā whānau. Nā reira i mārama te kitea o te manawanui me te manawaroa o te rāngai mātauranga reo Māori ki te kōkiri tonu ahakoa ngā taumahatanga me te angitutanga o ngā ākonga.

Ko tētahi wāhanga nui o tērā manawanui me te angitutanga, ko te arotahi a ngā whānau ki te akoako a ngā ākonga me te ū a ngā kaiako ki te tūhonohono atu me te tautoko i ngā hiahia o ia whānau ahakoa te aha.

Te Reo o te Whānau:

I whakapāpā tonu mātou ki a mātou, mā te Pukamata, ā, anō nei i reira te whānau i ngā wā katoa.

Te Reo o te Whānau:

I pārekareka katoa ki a mātou ngā mahi akoako i te pouaka whakaata mā ngā tamariki.

I tino whai hua te tūhonohono i te heke haeretanga o ngā taumata ōhiti, ā, i pai ngā piropiro o

ngā ākonga ki te hoki atu ki ngā ratonga mātauranga – kāore i rongo i te wehewehe. I kitea i roto i te rangahau te manawa tau me te mauritau i te hokinga ake o ngā ākonga ki ngā kura, ki ngā ratonga anō hoki.

 

Te Hauora o Te Whānau:

He nui anō ngā haepapa i pīkauria ai e ngā kaiārahi ki te whakapāpā atu ki ngā whānau, otirā ki te whakapāpā atu ki te mahitahi ki ngā ratonga hapori me ngā tari kāwanatanga hei āwhina i ngā whānau.

Te Reo o te Whānau:

Ka rite ake mātou ki te heipū mai he noho taratahi anō, ka mārama ake hoki mātou.

I whai hua ngā whānau i ngā mahi a ngā kaiārahi ki te mahitahi, ki te whakapāpā, ki te whakataka hoki ki te taha o ngā ratonga pēnei i a KidsCan, i a Breakfast Club, i a Fruits in Schools, i a  Whānau Ora, i te Manatū Hauora me ētahi atu ratonga hapori ā-rohe. Waihoki, ka mahitahi ki ngā marae, ki ngā hapū, ki ngā iwi kia whai āwhina te hunga e tika ana kia āwhinatia atu.

Mō te wā poto, hei urupare ki te mate urutā me te noho taratahi, ko te aronga matua ko ngā āhuatanga pēnei i te kai, i ngā rawa hauora me ētahi atu rawa pēnei i ngā paraikete me ngā kākahu mahana. I konei, ka pūmau te wairua o te whanaungatanga.

Te Reo o te Kaiārahi

kāore i kō atu i ngā takoha a ngā kaupapa nei, otirā a ngā whānau, a ngā hapū, a ngā iwi ki ēnei kōputu rawa.

 

Te Pūāhuru: Ngā tautoko ngaio i ngā kaimahi me ngā kaiako

Ko tā Te Pūāhuru ko ‘ngā ariā hou e whakapakari ana, e āpiti ana, e whakawhānui ana i te mōhio o tētahi, me te whakaū i te āhuru, i te māia, i te mākona. Ko ngā tautoko nei, ahakoa te momo, me whakakā i te hīkaka i roto i te tangata kia rapuhia ai te mātauranga.’

He nui anō ngā mahi ārahi, ngā mahi taunaki hoki a ngā rōpū whakahaere ki ngā ratonga whānui o te rāngai mātauranga reo Māori. He mea nui tēnei e noho mārama ai, e tautokona ai ngā kura, ngā ratonga me ngā kaiārahi. Ko ngā mahi i whakauruhia i āwhina ki te whakamāmā i ngā haepapa a ngā kaiārahi e pai ai tā rātou aro ki te tautoko i ngā uri, i ngā kaiako, i ngā whānau me ngā hapori.

Te Reo o te Whānau:

Kua rite mātou ki te kōkiri i ngā mahi. Kua rite hoki te whānau. Kei te mihi atu ki te rōpū whakahaere, nā rātou mātou i ārahi.

Ka mihi te rāngai nei ki ngā kaiārahi i te putanga mai o ētahi aratohu ā-motu, me te tuariari i ngā uruparenga kounga ki te Mate Korona. I mihi hoki rātou ki ngā mahi a te Tāhuhu o te Mātauranga, arā ki ngā Kaitohutohu Māori, mō rātou i āwhina ki te tuku i ngā pārongo tika ki ngā hapori i te taha o ngā rōpū whakahaere, o ngā kaiārahi me ngā ratonga mātauranga reo Māori.

Te Reo o te Kaiārahi

I rite ngā pārongo Mate Korona ki tētahi rama hei ārahi i a au. I reira i mōhio ai au me ahu mātou ko te kura ki hea. He mārama, he hāngai hoki ngā pārongo.

Kāore i roa, ka taka te kapa o ngā ratonga mātauranga reo Māori he nui tonu ngā pānekeneketanga i te taha o te ako tawhiti. Kāore i matatau ngā kaimahi katoa ki te whakamahi, ki te whakamātau, ki te whakauru i ngā hangarau matihiko rerekē. I whakapau kaha ngā rōpū whakahaere me ngā kaiārahi ki te rapu kaupapa hei whakapakari i ngā pūkenga o ngā kaimahi ki te whakamahi i ēnei āhuatanga i roto i ngā mahi. He mea mahitahi tēnei ki te taha o ngā kaiako e tika ai, e hāngai ai ngā whakangungu mā ngā kaiako i roto i ā rātou mahi.

Ko ngā momo mahi ko ēnei nā ko te whakawhānui i ngā whakamahinga o ngā pae kua aua atu e whakamahi kētia ana e ngā ratonga mātauranga reo Māori, pēnei i a Google Classroom, i a Microsoft Teams, i a Class Dojo, i a SeeSaw, i a Zoom hoki. Ko te nuinga o ngā whakangungu, he mea whakahaere ā-roto e ngā kaiako matatau ki te whakamahi i ēnei āhuatanga. I whai wāhi atu

hoki ētahi ki te mahitahi ki ngā ratonga pēnei i a Tātai Aho Rau, i a Evaluation Associates, i a PB4L, i a MindLab hoki. I whakamahia hoki ētahi kaupapa hauora hei whakauru mā ngā kaiako i roto i ā rātou mahi ako tawhiti.

He nui anō te wā me te kaha i whakapaua e ngā kaimahi o te rāngai mātauranga reo Māori kia tika ai ngā mahi ako tawhiti me te poto o te wā hei whakatutuki i tērā. E kitea ana te auaha me te whaihanga i hua ake i te whānuitanga o te rāngai, he mea tutuki i runga i te mahitahi. I rangahau ngā kaiako i ngā āhuatanga hou o te ao matihiko hei kōkiri ake i te whakarauoratanga o te reo Māori. Kua tipu te hīkaka i roto i ngā kaimahi hei kōkiri i te mātauranga reo Māori ki tua o anamata.

 

Te Māpura: Ngā auahatanga i roto i ngā mahi akoako

Te Māpura – ‘ngā korakora iti ka rere noa mai i te ahi, engari ka pukā mai, pēnei i te whakaaro ka rere, ka pukā mai hei tohu i te auaha me te whaihanga.’

He mea nui te auaha me te whaihanga i roto i te whakamahi me te whakautu i ngā hangarau matihiko. I mate ngā ratonga mātauranga reo Māori ki te mahi auaha me te whakaaro auaha. Ka rere tonu ngā mihi nui i te nui o te kaha me te whakahekenga werawera i mua i te noho taratahi, i te wā tonu o te noho taratahi, ā, i te wā i muri mai i te noho taratahi anō hoki.

Ko te hua o te whakaurunga mai o ngā pae matihiko me ngā wheako hou, mō te hunga kāore i raru i te tōritenga o ngā rawa matihiko, i nui ake te arotahi mai a te whānau me ngā ākonga. Ka huri ētahi o ngā whānau ki te ako ki te taha o ngā tamariki, arā hoki te hunga kāore e kōrero Maori. I kitea i hokihoki rātou ki te mātakitaki i ngā akoranga i rīkoatatia, i torotoro atu ki ngā ngohe me ngā pae ako tawhiti i roto anō i te haumarutanga o ō rātou kāinga.

Te Reo o te Kaiārahi

He mea pai tēnei, nō te mea ka rīkoata ngā whānau kāore e kōrero Māori i a rātou e kōrero Māori ana ki ngā tamariki ka pōhi ai ki te Pukamata.

I te waiatanga atu ki ngā hangarau matihiko, i nui ai te whai wāhitanga atu o te whānau i roto i ngā mahi. Nā te noho taratahi me ngā wheako i te ako tawhiti i tīmata ai ki te kōkiri i ngā kaupapa hou me ngā whakaaro auaha kia whai wāhi tonu ai te whānau whānui.

Te Reo o te Tamaiti:

I tino rata ki a au te toro atu ki te Pukamata mō te karakia.

I mārama te kite, i kaha ake te arotahi mai a ngā ākonga i roto i ngā mahi nā te whakaurunga mai o ngā hangarau matihiko puta noa i te rāngai mātauranga reo Māori. He nui anō ngā āhuatanga kei roto i tēnei e hāngai ana ki ngā ākonga, anei ētahi; i whānau mai tēnei reanga i te ao matihiko, kua waia noa atu rātou ki ēnei āhuatanga; he nui ake ngā kaupapa me ngā rautaki hei whakamahi mā ngā ākonga; kua auaha ake ngā kaiako i roto i ngā akoranga me ngā ngohe hoki. Ākuni pea, he hononga i waenganui i te nui ake o te whai wāhitanga mai o te whānau ki te nui ake o te arotahi a ngā ākonga tonu.

Te Reo o te Tamaiti:

I āhei ahau ki te whakarite i tāku ake hōtaka ako, ā, i āwhina taku kaiako i a au ki te whakaaro auaha.

I runga anō i te nui ake o te arotahi a ngā ākonga, kei te whai te huhua o ngā ratonga mātauranga reo Māori ki te whakamahi tonu i ngā hangarau matihiko me ngā rauemi matihiko i tua o te noho taratahi. He nui anō tā tēnā, tā tēnā whakatinana i tēnei, ā, mō ētahi he rīkoata i

ngā karakia me ngā waiata ka pōhi ai ki ngā pae ipurangi, te tuari i ngā mahi ako a ngā ākonga ki ngā pae pāpāho pāpori, me tā ētahi kawe tonu i ngā akoako takirua me ngā ngohe mā ngā pae ipurangi. Kua kaha ake hoki te whakamahinga o ngā rauemi whakapāpā pēnei i a Zoom e whai wāhi ai ngā whānau ki ngā hui whānau.

 

Ngā Kitenga me ngā Āheinga Anamata

E tautuhi ana ngā kitenga a Te Tari Arotake i nui ake te arotahi a ngā ākonga, ā, e tinga ana ka rongo rātou i te oranga me te kawenga tonutanga o ngā mahi ako mehemea i toka ētahi pūnaha, ētahi tukanga me ētahi āhuatanga i mua, i te wā rānei o ngā taumata ōhiti 4 ki te 1 o te Mate Korona. Anei ētahi:

  • ka noho ngā ākonga ki te pūtake o ngā whiriwhiringa whakaaro; tō rātou manawanui, tō rātou urutaunga me te whanaketanga mai o ngā pūkenga ako takitahi
  • whanaungatanga, te kawe ngātahi i ngā haepapa me te whiriwhiri ngātahi i ngā whakaaro he mea kōkiri e ngā kaiārahi mahi ngātahi me te taikaha o ngā hapori me ngā tukanga whakapāpā
  • te wāteatanga o ngā wheako me ngā rauemi ako e hāngai ana, e motuhake ana hei whakawhanake i ō rātou pūkenga reo, pūkenga tikanga hoki me ō rātou pūkenga e pai ai tā rātou noho ki te ao Māori, e angitu ai rātou
  • ngā marautanga matihiko i roto i te rāngai mātauranga reo Māori me ngā pūkenga o ngā kaiako ki te whakamahi tika i te matihiko hei rautaki whakaako
  • te wāteatanga o ngā kōputu rauemi ki ngā kaiako me ngā whānau, ngā hangarau matihiko, te rawaka o ngā taputapu matihiko me te kounga o ngā hononga ipurangi.

I noho tūhonohono tonu ngā hapori Māori, ā, i whai tonu rātou i ngā tikanga. Puta noa i te motu, ka tuariari ngā kaiako i ngā rauemi whakaako, ā, i rongo ngā whānau i ngā painga o ngā wheako ako e hāngai ana, e mīharo ana anō hoki.

Hei roto i te wā, ka aronui a Te Tari Arotake Mātauranga me ōna hoa arotake – Te Poari Matua o Ngā Kōhanga Reo rātou ko Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori o Aotearoa ko Ngā Kura ā-Iwi – ki te whakamahi i ngā kitenga i hua mai i tēnei arotake ki te tautoko tonu i ngā kura me ngā ratonga kia rite ake ai rātou ki te whakaako i tawhiti i tēnei ao pāhekeheke. He mea nui te waihanga i ngā rauemi hou me te whai kia wātea ai ngā rawa matihiko ki te katoa kei ngā ratonga mātauranga reo Māori. Ka tautuhi ngā kitenga nei i te āheinga ki te whakamahi me te tuari hoki i ngā mahi whakaako kounga kei roto kē i te ao Māori hei hāpai ake i ngā ākonga Māori kia angitu ai rātou katoa.

 

Kupu whakakapi

Inā te huhua o ngā wero i hua mai rā i te Mate Korona ki te rāngai mātauranga reo Māori, ā, kāore tonu e mōhiotia ana te whānuitanga o ngā pānga o tēnei mate urutā kua horapa ki te ao. Heoi anō, ko ngā mea e mārama ana hei whakatairanga mā tātou, ko te āhua o te urupare a ngā ratonga nei ki aua wero, kia noho ai rātou hei tauira whakakitenga mā te rāngai.

Kāore i kō atu i ngā kaiārahi ki te whakapau i ō rātou kaha ki te tautoko, ki te āwhina hoki i ngā ākonga, i ngā kaimahi, i ngā hapū, i ngā iwi, nāwhai anō i arotahi ai ngā ākonga, i kaha kē atu te whai wāhi mai a ngā whānau i roto i ngā mahi ako tawhiti.

Hei whakakapi ake, i pai ngā mahi a te rāngai mātauranga reo Māori ki te tūhonohono atu ki ngā ākonga me ngā whānau mō te taha whakaako, engari i tua atu i tērā, ko te whakapūmau i te oranga o te whānau. I whakapau kaha ngā kaiako me ngā kaimahi ki te kimi rongoā ahakoa ngā pōraruraru o te wā. He mea tautoko tēnei e ngā kaihautū o ngā rōpū whakahaere me ngā mahi ngātahitanga a ngā kaimahi ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi, ki ratonga kē atu. Ko tētahi tino hua, i kaha kē atu te whai wāhi mai a te whānau ki te ako ki te taha o ngā tamariki mā te reo, mā ngā tikanga, mā te mātauranga Māori.

He whakahirahira tonu te rāngai mātauranga reo Māori ki te whakarato i ngā kaupapa hāngai mā ngā ākonga, mā ō rātou whānau, mā ō rātou hapū, mā ō rātou iwi ki te nohotahi; ki te tūhonohono; kia whakapūmauhia ai ō rātou hauora; ki te whakapakari i ō rātou pūkenga reo,

pūkenga tikanga hoki; ka mutu, kia puta mai ngā ākonga arotahi, ākonga auaha, ākonga hīkaka ka tū māia hei Māori i roto i te ao hurihuri nei.

Ko te huarahi Māori kia mau, ko te huarahi Māori kia ita, ko te huarahi Māori kia puta ki te whei ao, ki te ao mārama.